История -- не проститутка

На первом курсе моей учебы на историческом факультете БГПУ им. Танка, преподаватель психологии Лобанов (имя-отчество, к сожалению уже забыл) продекламировал отрывок из стихотворения его знакомого, которое начиналось так:

"История сродни продажной девке..."

В этом году я уже два раза услышал это же заключение. Два незнакомых друг с другом человека, не сговариваясь, сказали: "История -- это проститутка". Иными словами, это наука, которая подстраивается под интересы политиков и переписывается по многу раз.

Я уже писал, что это не так. Есть историческая наука, изучение истории как того, что было без привязки к определенным политическим взглядам. А есть учебный предмет, который может включать в себя слово история или включать изучение исторических фактов под определенным соусом. Это разные вещи.

Источник фото: Википедия

Но недавно я нашел для себя еще один аргумент. Биологию тоже можно назвать проституткой (да простят меня все, кому нравится эта наука). Ведь преподают же в школах и вузах многих стран теорию эволюции Дарвина как факт, практически не рассматривая альтернативы и даже многообразие школ и течений, образовавшейся на платформе дарвинизма. И литературу, если преподаватель этого предмета стоит на позиции: есть мнение мое и мнение глупое. Если когда-нибудь сектоведение а-ля проф. Дворкин заменит собой религиоведение, а астрологию признают наукой уровня астрономии, то количество таких "девушек легкого поведения" увеличится. Значит не стоит думать, что всякая колбаса -- это и есть настоящее мясо.

Источник фото: otzovik.com

Также:
Формула успеха
Хватит кормить историков!
аудиозапись "Советы по изучению истории"
Писать с опорой
История. Как не попасть на удочку информационного обмана
До последнего издыхания
Как дать отпор троллям

Землятрус 60-х

У 1906 г. землятрус знішчыў значную частку г. Сан-Францыска. Пасля гэтага горад назаўжды змяніўся. У 1960- х гг. Амерыку сатрасаў іншага роду «землятрус». Пасля яго краіна стала такой, якой яе ведаюць зараз.
1960-я сталі часам, калі ўвесь свет перажыў значныя патрасенні і перамены. Амерыка не стала выключэннем. У некаторым сэнсе ўсё, што тады адбылося ў ЗША, можна назваць 2-й Амерыканскай рэвалюцыяй. Ніякіх вызначаных рэвалюцыйных армій, але досыць вулічных баёў з забітымі і параненымі. Ніякага прыходу ва ўладу новых палітычных сіл, але паступовае пашырэнне дэмакратыі ў грамадскім, палітычным, культурным і рэлігійным жыцці. У ХХІ ст перад намі той жа сцяг, тая ж сталіца, тая ж мова, але зусім іншая краіна, чым была ў канцы 1950-х гг. Адразу адзначу, што называю гэту сітуацыю рэвалюцыйнай умоўна, але ўпэўнены, што калі б амерыканскі «істэблішмент» (грамадскія і дзяржаўныя інстытуты ўвогуле) не зрабіў шэраг крокаў насустрач маргіналізаваным палітычным сілам, рэвалюцыя была б амаль непазбежнай. Да таго ж, некаторыя відавочцы хваляванняў канца 1960-х гг., як навукоўцы, так простыя грамадзяне, гаварылі аб тым, што рэвалюцыя або набліжаецца, або ўжо ідзе.
Паколькі 60-я – гэта цэлая эпоха ў жыцці краіны я паспрабую ахапіць усе асноўныя перамены і падзеі гісторыі ЗША 1960-69 гг. Мне прыйдзецца схематычна апісаць з'явы, кожная з якіх патрабуе асобнай кнігі. Як само напісанне кнігі па гісторыі ЗША стала выклікам: сцісла апісаць у адной кнізе тое, што не можа змясціць аніводная бібліятэка, так і 1960-я – гэта той жа выклік, але ў мініяцюры. Паспрабую даць панарамнае ўяўленне аб унутраных і знешніх праблемах ЗША, якія змянілі іх воблік, як землятрус 1906 г. змяніў воблік Сан-Францыска
Халодная вайна і гарачыя канфлікты
У 1960-х гг. ЗША ўвайшлі ўжо ўцягнутымі ў доўгае спаборніцтва з СССР. Гарачыя канфлікты Халоднай вайны і некалькі крызісаў супрацьстаяння, асабліва ў Германіі, на Кубе і ў В'етнаме праходзілі для ЗША з пераменным ваенным і дыпламатычным поспехам. Але менавіта войны і канфлікты 1960-х зрабілі ЗША імідж агрэсара, як за мяжой так і ўнутры краіны.
1 мая 1960 г. пад Свярдлоўскам савецкія зенітчыкі збілі амерыканскі самалёт-шпіён U-2. Лётчык Гары Паўэрс быў захоплены ў палон, асуджаны на 10 год турмы і ў 1962 г. абменены амерыканцам на Рудольфа Абеля. Здаецца нязначны эпізод Халоднай вайны. Але адмова амерыканскіх дыпламатаў прызнаць наяўнасць праграмы шпіянажу у паветраных прасторах СССР дало некаторую дыпламатычную перамогу Саветам: ілжывасць амерыканскіх палітыкаў была выкрыта, за чым паследавала хваля крытыкі ў незалежных ад дзяржавы СМІ ЗША і за мяжой.
Прыход да ўлады Ф. Кастра на Кубе ў 1959 г. сам сабой не з'яўляўся праблемай для Злучаных Штатаў, бо змена лацінаамерыканскіх дыктатараў была тады з'явай звычайнай. Але калі ён стаў заяўляць аб тым, што ён марксіст і праводзіць палітыку незалежную ад волі кіруючых і іншых зацікаўленых колаў Амерыкі, для ЗША яго рэжым стаў варожым. Спачатку яны чакалі, што ўнутраная апазіцыя рэжыму Кастра будзе дастаткова моцнай, каб знішчыць яго. Але праз кароткі час вырашылі ставіць на экспарт контр-рэвалюцыі і сталі рыхтаваць некалькі тысяч кубінскіх эмігрантаў брыгады 2506 пад эгідай Кубінскага дэмакратычнага рэвалюцыйнага фронту (КДРФ), якія зрабілі няўдалую спробу высадзіцца ў Заліве Свінняў у красавіку 1961 г. Гэта было не толькі паражэннем амерыканскай зброі, але і ўдар па іміджу Злучаных Штатаў. Кубінцы Кастра знішчылі добра ўзброенае вайсковае злучэнне і некалькі амерыканскіх самалётаў, захапілі палонных і тэхніку (палонных кубінцаў КДРФ пазней абмянялі на амерыканскае харчаванне і медыкаменты) а Амерыка паказала сябе агрэсарам.
Адначасова развіваўся канфлікт паміж Захадам і Ўсходам у Берліне, які быў падзелены на сферы кантролю СССР, ЗША, Вялікабрытаніі і Францыі. Як я ўжо пісаў, схема «адна краіна-дзве сістэмы» без добра вызначанай і моцнай мяжы можа існаваць толькі ў тэорыі. У Берліне існавалі дзве праблемы: масавае «галасаванне нагамі» ўсходніх немцаў супраць сацыялізму (бегства ў Заходні Берлін) і, менш вядомая, шопінг заходніх немцаў ва ўсходнім Берліне і асобныя акцыі антыкамуністаў на тэрыторыі ГДР. Час ад часу гэта вылівалася ў крызіс: галодная аблога Заходняга Берліна 1948-49 гг., «дзень ікс» ў ГДР 1953 г. У 1961 г колькасць спецыялістаў, якія масава пакідалі ГДР праз Заходні Берлін перарасла ў многатысячны паток. У адказ 13 жніўня Заходні Берлін акружылі ўмацаваннямі, якія ўвайшлі ў гісторыю як Берлінская ці Ганебная сцяна. Паток быў спынены, пасля гэтага ГДР пакідалі ўжо асобныя энтузіясты, але гэта тэхнічная перамога савецкага блока стала яго дыпламатычным паражэннем. 26 чэрвеня 1963 г. 35-ы прэзідэнт ЗША Дж. Кенэдзі, выступаючы ў Заходнім Берліне са сваёй знакамітай прамовай «Я – берлінец», казаў: «Свабода мае свае цяжкасці і дэмакратыя не з'яўляецца дасканалай. Але мы ніколі не спрабавалі будаваць сцяну каб утрымаць людзей у нас, не дазволіць ім пакінуць нас... Сцяна – гэта найяскравейшая і найбольш відавочная дэманстрацыя недахопаў камуністычнай сістэмы, якую можа толькі бачыць увесь свет» (1)
Восень 1962 г. прывяла СССР і ЗША на парог ядзернай вайны, калі савецкія ракеты здолныя паражаць цэлі глыбока на тэрыторыі ЗША былі размешчаны на Кубе. Некалькі дзён кастрычніка сітуацыя, якую свет ведае пад назвамі «Карыбскі крызіс», «Кубінскі ракетны крызіс» і «Кастрычніцкі крызіс» была непрадказальнай. Ля Кубы знаходзіліся сілы ВМС і ВПС ЗША, гатовыя знішчыць усю Кубу разам з савецкімі спецыялістамі. У Берліне савецкія і амерыканскія танкі сталі адзін супраць аднаго, як на дуэлі. 27 кастрычніка 1962 г савецкія зенітчыкі збілі амерыканскі самалёт над Кубай (пілот загінуў). У гэты дзень адбыліся яшчэ некалькі дробных сутычак паміж савецкімі і амерыканскімі ваеннымі і ён стаў вядомы як «чорная субота», дзень, калі магчымасць новай сусветнай вайны была як ніколі верагоднай. Карыбскі крызіс скончыўся кампрамісам, калі ЗША гарантавалі бяспеку Кубы ў адказ на поўны вываз адтуль савецкіх ракет. І ў СССР, і ў ЗША вынік крызісу выклікаў розную рэакцыю кіруючых колаў і вайскоўцаў.
Калі паспрабаваць пабудаваць магчымую альтэрнатыву, то найбольш верагоднымі бачацца два варыянты. Адзін з іх – лакальны канфлікт на Кубе, дзе мясцовыя камуністы і савецкія вайскоўцы церпяць паражэнне. СССР спрабуе дапамагчы ім, але блізкасць вострава да ЗША робіць усе гэтыя спробы марнымі. Магчыма пры гэтым адбываюцца баі мясцовага маштабу ў Берліне ці на граніцы ГДР і ФРГ, а таксама на дэмаркацыйнай лініі паміж дзвюма Карэямі. Але паражэнне СССР на Кубе (магчыма кампенсаванае перамогай у Берліне ці заняццем 2-3 невялікіх населеных пунктаў у іншым месцы) не прыводзіць да ядзернай вайны паміж звышдзяржавамі. Другі варыянт – татальная ядзерная вайна паміж усімі камуністычнымі і капіталістычнымі краінамі. Верагоднасць паражэння СССР даволі высокая па прычыне некаторай перавагі стратэгічнага ўзбраення ЗША на восень 1962 г., але для ЗША гэта было б «піравай перамогай»: ядзерныя ўдары па іх тэрыторыі, калі б не знішчылі саму краіну разам з большай часткай насельніцтва, то выбілі б яе з палажэння звышдзяржавы і аднаго з лідараў сусветнай эканомікі. Хутчэй за ўсё пры развіцці варыянта-2 барацьба за гегемонію ў свеце была б ужо паміж іншымі удзельнікамі, а СССР і ЗША мелі б такі ж уплыў на геапалітыку, што і тагачасныя Бразілія і Пакістан (пры ўмове выжывання як краін з пэўнай тэрыторыяй і насельніцтвам).
Гэта магчымыя альтэрнатывы, але насамрэч Карыбскі крызіс стаў адным з фактараў, якія штурхалі грамадства ЗША шукаць перамен.
У 1965 г. амерыканскія марскія пехацінцы праводзілі з пераменным поспехам штурм сталіцы Дамініканскай рэспублікі – г. Санта-Дамінга. Фармальнай нагодай была неабходнасць абараніць амерыканскіх грамадзян падчас грамадзянскай вайны ў гэтай краіне, але па факту гэта была спроба звергнуць левы рэжым, які абаснаваўся ў горадзе і на поўдні Рэспублікі. У выніку грамадзянская вайна скончылася перамовамі бакоў і прыходам да ўлады прэзідэнта, які ў большай ступені задавальняў урад ЗША.
Можна ўзгадаць і спаборніцтва СССР і ЗША на Блізкім Усходзе, удзел амерыканскай арміі ў канфліктах паміж Паўднёвай і Паўночнай Карэямі, якія час ад часу мелі месца ў 1960-х гг.
Куба стала для ЗША дзвюма крыніцамі праблем: бежанцы, якія перабіраліся ў ЗША ў 1960-90-х гг і паветранае пірацтва. У апошнім выпадку гаворка ідзе пра тэндэнцыю канца 1960-х угону самалётаў на Кубу. Праблема настолькі абвастрылася, што многія пілоты амерыканскіх аэракампаній мелі карту міжнароднага аэрапорта Гаваны, а пасольства Швейцарыі ў Вашынгтоне (праз якое Амерыка падтрымлівала сувязь з Кубай пасля разрыву дыпламатычных адносін ў 1960 г.) распрацавала працэдуру запыту кубінскім уладам аб вызваленні пасажыраў (2)
Але найбольшай трагедыяй для ЗША стала В'етнамская вайна ў якой яны найбольш актыўна ўдзельнічалі з 1964 па 1973 гг. Гэта вайна не толькі скончылася поўным паражэннем ЗША і іх саюзнікаў, але і стала самым моцным штурхом для развіцця антываеннага руху ў ЗША і стварэння краіне іміджа агрэсара. Пасля таго як французы пакінулі (з баямі) свае калоніі ў Індакітаі, В'етнам застаўся падзеленым на 2 дзяржавы: Паўночны (камуністычны) і Паўднёвы, які быў саюзнікам ЗША. З 1957 г. ў Паўднёвым В'етнаме камуністы вялі партызанскую вайну. ЗША толькі дапамагалі зброяй і ваеннымі спецыялістамі, але не вялі прамой вайны з партызанамі і Паўночным В'етнамам. 2 жніўня 1964 г. ў Танкінскім заліве амерыканскі эсмінец «Мэдакс» праводзіў разведку мясцовасці. Нечакана да яго падплылі 3 катэра і атакавалі карабель. Амерыканцы адбілі атаку. В'етнамцы адышлі. 4 жніўня «Мэдакс» праводзіў сваю «працу» разам з эсмінцам «Тэрнэр Джой». Быў шторм, і радары паказалі набліжэнне каля дзясятка невядомых аб'ектаў, але візуальна іх не ўбачылі не з караблёў, ні з самалётаў. На ўсялякі выпадак амерыканцы пастралялі ў цемру. На наступны дзень ЗША далі загад разбамбіць базу катэраў Паўночнага В'етнама і гэта быў першы налёт авіяцыі ЗША на гэту краіну. 7 жніўня Кангрэс ЗША прыняў Танкінскую рэзалюцыю, якая дазволіла прэзідэнту Джонсану выкарыстоўваць амерыканскую армію ў В'етнаме:
«Сумесная рэзалюцыя Кангрэса № 1145 ад 7 жніўня 1964 г.
Прынята Сенатам і Палатай прадстаўнікоў Кангрэса Злучаных Штатаў.
Кангрэс падтрымлівае рашучасць Прэзідэнта, як Галоўнакамандуючага прыняць усе неабходныя меры каб адбіваць любы ўзброены напад на сілы Злучаных Штатаў і прадухіляць далейшую агрэсію.
Раздзел 2. Злучаныя Штаты разглядаюць жыццёва важнымі для сваіх нацыянальных інтарэсаў падтрымку міра ў свеце і бяспекі ў Паўднёва-Ўсходняй Азіі. Згодна Канстытуцыі Злучаных Штатаў і статуту Арганізацыі аб'яднаных нацый, а таксама сваіх абавязкаў па Дагавору аб калектыўнай бяспецы Паўднёва-Ўсходняй Азіі Злучаныя Штаты гатовы, а Прэзідэнт мае намерам прыняць усе неабходныя меры, у тым ліку і выкарыстанне ўзброеных сіл, для дапамогі дзяржавам-членам Дагавора аб калектыўнай бяспецы Паўднёва-Ўсходняй Азіі ці краінам, узгаданым у пратаколе гэтага дагавора, калі яны просяць дапамагчы абараніць сваю свабоду.
Раздзел 3. Гэта рэзалюцыя застаецца ў сіле, пакуль Прэзідэнт не вырашыць, што мір і бяспека ў гэтым рэгіёне забяспечаны ў патрэбнай ступені міжнароднымі ўмовамі, створанымі намаганнямі Арганізацыі аб'яднаных нацый ці іншым чынам, калі толькі Кангрэс не адменіць яе датэрмінова іншай рэзалюцыяй.» (3)
Падзеі 2 і 4 жніўня 1964 г. ўвайшлі ў гісторыю як Танкінскі інцыдэнт. Яны лічацца пачаткам вайны ЗША ў В'етнаме. Дарэчы, ідуць спрэчкі наконт невінаватасці амерыканскіх эсмінцаў: невызначана ці былі яны ў нейтральных водах Заліва ці маглі зайсці ў тэрытарыяльныя воды Паўночнага В'етнама як выпадкова, так і ў мэтах правакацыі. Але з гэтага часу да лістапада 1968 г. ВПС Амерыкі актыўна бамбілі Паўночны В'етнам, а з лістапада 1968 г. – пераключыліся на суседні Лаос, праз які таксама ішлі пастаўкі з Поўначы на партызанам В'ет-Конга. З гэтай прычыны крыху больш карэктна гаворыць пра ўдзел арміі ЗША ў вайне ў Індакітаі. Тым часам армія ЗША і абмежаваныя кантынгенты іх саюзнікаў вялі баі з партызанамі ў Паўднёвым В'етнаме. У 1973 г. амерыканскія вайскоўцы пакінулі В'етнам і ў 1975 г войскі Паўночнага В'етнама поўнасцю занялі тэрыторыю Паўднёвага. Крыху больш пра значэнне вайны ў В'етнаме і Індакітаі для ЗША апісана ў раздзеле «Самыя-самыя войны ЗША».
Можна ўзгадаць як у 1960 г няўдала пераклалі чарговую пагрозу Хрушчова паказаць Кузькіну маці амерыканцам фразай We'll bury you (Мы вас пахаваем), якая не толькі дадала напружанасці паміж дзвюма варожымі дзяржавамі, але і боязі ў саміх ЗША (4). Акрамя гонкі ўзбраенняў можна ўзгадаць спаборніцтва ЗША і СССР ў космасе, прамысловасці і нават сельскай гаспадарцы (пры гэтым з эпохі Хрушчова пачынаецца савецкая «традыцыя» купляць хлеб у Амерыцы), але гэта спаборніцтва варта асобнай кнігі.
Чорная ўлада
Праблема расавых канфліктаў у ЗША існуе столькі ж колькі людзі розных рас жывуць у адных пасяленнях. Адмена рабства ў 1865 г. не вырашыла праблемы няроўнасці белых і чорных ні на Поўдні, ні на Поўначы. Падчас панавання на Поўдні федэральнай акупацыйнай адміністрацыі ў 1870-х гг. адносіны паміж белымі і чорнымі Поўдня зайшлі ў такі тупік, што пасля аднаўлення пэўнай самастойнасці штатаў там увялі расавую сегрэгацыю: белыя асобна, чорныя асобна. У 1950-х гг. у штатах, практыкаваўшых расавую сегрэгацыю, якая фармальна давала роўныя магчымасці для белых і чорных у карыстанні тымі ці іншымі паслугамі – separate, but equal (паасобку, але роўна) – а фактычна нярэдка адмаўляла чорным у магчымасці карыстацца паслугамі школ ці бальніц, пачалася хваля мірных пратэстаў, напрыклад, у форме байкоту грамадскага транспарту: 1 снежня 1955 г. цемнаскурая швачка Роза Паркер адмовілася саступіць месца «для белых» беламу пасажыру ў аўтобусе г. Мантгомеры (Алабама). Яе аштрафавала паліцыя, але падтрымалі многія іншыя чорныя, сярод якіх быў святар Марцін Лютэр Кінг, будучы лідар барацьбы з расавай сегрэгацыяй. Мірны пратэст насіў у 1950-х пераважна лакальны характар: адмова карыстацца сегрэгіраваным грамадскім транспартам дэманстрацыі ў невялікіх гарадах. І барацьба з ім былі такой жа лакальнай. Паліцыя штрафавала ўдзельнікаў акцый, спрабавала прымяніць супраць мясцовы антыбайкотны закон 1921 г.. Белыя расісты рабілі асобныя напады на чорных жыхароў паўднёвых штатаў Федэральныя ўлады прымалі рашэнні на карысць ліквідацыі сегрэгацыі ў пэўным месцы пэўнага горада. Часткова, гэта палепшыла сітуацыю: рэжым сегрэгацыі пачалі адмяняць тут і там. Але нярэдка каб дазволіць, маўляў, чорным дзецям хадзіць у школу, якая раней была толькі для белых, іх мусілі пастаянна суправаджаць паліцэйскія а то і дэсантнікі, каб абараніць ад раз'юшаных расістаў.

Звычайна гэта фота з Вікіпедыі прыводзяць як доказ расавай сегрэгацыі, але тут прыклад палавой сегрэгацыі: злева вада для белых і каляровых жанчын, а справа для белых і каляровых мужчын.

У 1960 г. барацьба за мірную дэсегрэгацыю Поўдня стала набываць агульнанацыянальны маштаб. У рамках акцыі «Рэйды свабоды» з Поўначы ехалі аўтобусы з белымі і чорнымі актывістамі, пераважна студэнтамі, якія заязджалі ў пэўны правінцыяльны горад і ішлі невялікімі ці буйнымі кампаніямі ў сегрэгіраваныя кавярні і рэстараны, займалі месцы «для белых» і патрабавалі сябе абслужыць. Пратэсты прымалі форму адмовы саступіць месца (sit-in), пакінуць зону для белых (stand-in), адмову пакінуць царкву пасля набажэнства (pray-in) і нават у спробах ляжаць на падлозе ці вуліцы ў праблемнай зоне (lie-in). Пры гэтым актывістаў інструктавалі не паддавацца на правакацыі.
У адказ белыя расісты абстрэльвалі і палілі іх аўтобусы, а саміх актывістаў білі. Але справа пачынала набываць не толькі агульнанацыянальны, але і міжнародны рэзананс. Так 3 мая 1962 г ў Бірмінгеме (Алабама) паліцыя паспрабавала разагнаць дэманстрацыю чорных грамадзянскіх актывістаў, многія з якіх былі непаўналетнімі. Дэманстранты пачалі адбівацца каменнямі і бутэлькамі, а паліцыя выкарыстала сабак. У выніку здымкі паліцэйскіх сабак, якія кусаюць дзяцей патрапілі ў газеты розных штатаў ЗША і краін свету. Жорсткія дзеянні алабамскіх прыхільнікаў сегрэгацыі сталі плямай на рэпутацыі ЗША і нават свайго роду паражэннем у інфармацыйна-ідэалагічнай вайне з СССР.
Адначасова адміністрацыя Кенэдзі пачала распрацоўку мер супраць беднасці і расавай дыскрымінацыі, якія ў сярэдзіне 1960-х правёў у жыццё пераемнік Кенэдзі Ліндан Джонсан (5). Так ў 1964 г быў прыняты Закон аб грамадзянскіх правах, а ў 1965 г. – Закон аб выбарчых правах, якія забаранялі расавую сегрэгацыю і дыскрымінацыю ва ўсёй краіне (6).
Рух за расавую роўнасць на чале з Кінгам набыў значны маштаб. На Вашынгтон было зроблена некалькі маршаў актывістаў. 28 жніўня 1963 г падчас аднаго з такіх маршаў Кінг казаў сваю самаю знакамітую прамову «У мяне ёсць мара». Сярод іншага гэты святар-актывіст звярнуў увагу на маральны аспект пытання: «Калі архітэктары нашай рэспублікі напісалі цудоўныя словы Канстытуцыі і Дэкларацыі незалежнасці, яны падпісалі пазыковае абавязацельства, якому кожны амерыканец меў стаць спадкаемцам. Гэты вексель быў абяцаннем, што ўсім людзям будуць гарантаваны неад'емныя правы на жыццё, свабоду і шуканне шчасця. Сёння відавочна, што Амерыка анулявала пазыковае абавязацельства ў дачыненні да сваіх цемнаскурых грамадзян.» (7).
Але калі М. Л. Кінг быў мяккай сілай, існавалі і радыкальныя элементы «чорнага» руху: Напрыклад, партыя «Чорныя пантэры» і Нацыя іслама фактычна стаялі на пазіцыях чорнага расізму. «Пантэры» патрулявалі вуліцы чорных кварталаў, каб супрацьстаяць магчымаму свавольству белых паліцэйскіх ці акцыям белых расістаў. Але самаабаронай гэты рух не абмяжоўваўся. Часам актывісты «пантэр» маглі накінуцца на белых гледачоў у кінатэатры, пабіць белых прахожых у чорных кварталах і за іх межамі. Мінімум аднойчы яны спрабавалі сарваць судовае паседжанне, пагражаючы пісталетамі. Нарэшце, акрамя «пантэр» і радыкальных чорных мусульман была і значная крытычная маса незадаволеных маладых цемнаскурых з гарадскіх трушчоб. Пераважным чынам, яны амаль не мелі шанцаў атрымаць добрую адукацыю і, як следства, знайсці работу з добрым заробкам. Іх дрэнныя ўмовы пражывання, высокі ўзровень злачынстваў у такіх кварталах і стаўленне белых расістаў, бок якіх часам займала паліцыя – усё гэта было тым небяспечным матэрыялам, які магла запаліць адна іскра.
Сутыкненні паміж чорнымі і белымі не сталі чымсьці новым для ЗША 1960-х гг. Падчас паўстання ў Нью-Ёрку ў 1863 г. былі забіты дзясяткі чорных. У 1919 г. ў розных гарадах ЗША адбываліся бойкі і перастрэлкі на расавай глебе з новымі дзясяткамі ахвяр. І пасля хваляванняў 1960-х гг. расавыя бунты час ад часу ўзнікалі тут і там. Самы вядомы (але не апошні) з іх адбыўся ў Лас Анджэлесе ў 1992 г., калі чорныя хуліганы адказалі на забойства цемнаскурага хлопца белым паліцэйскім масавым пагромам магазінаў, аўтамабіляў і бойкамі з белымі).
У ноч на12 мая 1962 г. Пасля некалькіх тэрактаў супраць Кінга і яго брата ў Бірмінгеме адбыўся адзін з першых бескантрольных чорных бунтаў 1960-х гг. Ён ахапіў толькі адзін горад і цягнуўся толькі адну ноч. Але расавае напружанне расло.
1967 г. стаў рэкордам па колькасці расавых бунтаў. Летам у 128 гарадах ЗША адбылося 164 расавыя хваляванні, з якіх 8 былі класіфікаваны як буйныя (8). Загінула не менш за 117 чалавек, тысячы былі паранены, а шкода ацэнена на больш чым, 1 млрд долараў (9). Гэта быў амерыканскі бунт, бязлітасны і бессэнсоўны: чорныя і белыя біліся на вуліцах, перастрэліваліся з паліцыяй і Нацгвардыяй (былі нават выпадкі памылковых перастрэлак паміж нацгвардэйцамі і паліцэйскімі ў Дэтройце, дзе адбыліся самыя моцныя хваляванні), рабавалі магазіны і палілі аўтамабілі на вуліцах. У 1968 г., калі забілі М.Л. Кінга, па краіне пракацілася яшчэ адна хваля «чорных» бунтаў, але не такая значная.

Ілюстрацыя на тэму расавых бунтаў з Awake! ад 1 студзеня 1968 г. с. 7

Моладзь і «істэблішмент»
Акрамя расавых канфліктаў, Амерыка сутыкнулася з праблемай моцнага антываеннага руху. На фоне вайны ў Індакітаі і пагрозы пераходу Халоднай вайны з СССР ў «гарачую» узнікла ўнутраная пагроза ўстоям ЗША. Часткова гэта было звязана і з тым, што пакаленне бацькоў занадта вырашала лёс пакалення дзяцей. Напрыклад толькі з 1 ліпеня 1971 г. маладыя людзі атрымалі права ўдзельнічаць у выбарах з 18 год (26-я папраўка да Канстытуцыі ЗША). Юнакі не мелі права ўдзельнічаць у вырашэнні лёса краіны, але былі абавязаны абараняць яе інтарэсы ў Індакітаі, Карэі, Дамініканскай рэспубліцы і іншых гарачых кропках планеты. Многіх з тых, хто адмаўляліся служыць у арміі па прычыне пацыфізму ці рэлігійных поглядаў асуджалі на турэмнае пакаранне.
1960-я гг сталі сведкамі масавага эскапізму амерыканскай моладзі ад традыцыйных каштоўнасцяў краіны. Гэта была эпоха «хіпі», «новых левых», бітламаніі, процізачаткавай таблетцы і сексуальнай рэвалюцыі. Лозунгамі гэтай эпохі сталі «Мір, каханне, наркотыкі», «Бог памёр», «Секс, наркотыкі, рок-н-рол» і г.д. Да барацьбітоў з расавай няроўнасцю далучыліся барацьбіты з устоямі. Праўда толькі частка маладых людзей пакідала жыццё ў традыцыйным грамадстве, каб жыць камунамі хіпі, крыху больш удзельнічалі ў шматлікіх універсітэцкіх бунтах, многія спрабавалі наркотыкі, асабліва марыхуану, але толькі некаторыя сталі наркаманамі. Тым не менш, моладзь была супраць афіцыйнай ідэалогіі і палітыкі дзяржавы, а таксама традыцыйных каштоўнасцяў сваіх бацькоў.
Наколькі глыбока гэты дух быў масавы сведчыць наступны выпадак. Падчас святкавання Дня незалежнасці ЗША ў г. Монтрё (Швейцарыя) амерыканскія студэнты ля вогнішча доўга спявалі папулярныя песні 60-х, а калі агонь пагас разам сумнымі галасамі заспявалі старую антываенную песню «Куды зніклі ўсе кветкі?» (Where Have All the Flowers Gone?). Выпадковы наглядач гэтага, Расэл Сэнджэк, пі-ар дырэктар кампаніі «Бродкаст мюзік Інкарпарэйтыд», быў уражаны: «Калі я пачуў як амерыканская моладзь так далёка ад дома спявае 4 ліпеня гэту антываенную песню, як найдаражэйшы напамін пра Амерыку, то гэта было самай яснай прыкметай таго, што паняцце патрыятызму змянілася з часоў Over There [песня часоў Першай сусветнай вайны]» (10).
Тым часам амерыканскі бунт, бязлітасны і бессэнсоўны стаў рэаліямі многіх універсітэтаў і каледжаў ЗША. Вось апісанне тыповага хвалявання студэнтаў за 1969 г.: «Некалькі месяцаў таму 200 раз'юшаных студэнтаў Універсітэта Вісконсіна пашкодзілі не менш, чым дзевяць будынкаў. Яны ўрываліся ў аўдыторыі, ламалі мэблю, білі лямпы і гадзіннікі. Яны зрывалі карціны са сцен, білі вокны і шкляныя дзверы, адрывалі пажарную сігналізацыю. Яны нават перакулілі гандлёвыя аўтаматы ў калідорах і холах. Гэта ўсё было звязана з патрабаваннем студэнтаў стварыць аддзяленне вывучэння чорнай культуры з выдачай дыпломаў. Яшчэ яны патрабавалі прыняць на вучобу студэнтаў-неграў, адлічаных у іншым універсітэце і прыняць яшчэ 500 негрыцянскіх студэнтаў на вучобу ў наступным семестры.» (11). Адказ «істэблішмента» ўяўляў сабой звычайнае спалучэнне ўступак і рэпрэсій. Так ў 1968 г Закон аб грамадзянскіх правах аб'яўляў федэральным злачынствам пераезд граніцы штата з намерам бунтаваць, арганізоўваць хваляванне ці падбухторваць да яго. Таксама студэнтаў-бунтароў адлічвалі з вну і судзілі за беспарадкі. З другога боку мясцовыя адміністрацыі ішлі на уступкі і давалі магчымасць студэнтам ў большай ступені выбіраць што вывучаць. Даходзіла і да таго, што студэнты вну, каледжаў і старшых класаў сярэдніх школ маглі вывучаць тэорыю сексуальнага жыцця і мастурбацыі.
Адначасова набраў папулярнасць напрамак псіхалагічнай думкі аб непажаданасці абмежавання свабоды дзяцей, аб шкоднасці фізічнага пакарання. Толькі ў 1980-х гэты напрамак пачалі жорстка крытыкаваць, калі ён стаў прыносіць свае пабочныя вынікі выхавання.
Не трэба забываць і што ўсё гэта ішло ў час, калі узровень злачыннасці ў гарадах ЗША значна вырас, і гэта абвастрала праблему вулічных пратэстаў.
Значэнне «2-й Амерыканскай рэвалюцыі»
Як мы разгледзелі, Амерыка мела і знешні выклік, таму ўзнікненне ў краіне трэцяй сілы, якая не была падкантрольна Савецкаму саюзу і міжнароднаму камунізму (за выключэннем асобных радыкальных груп мааістаў), азначаў неабходнасць знайсці нейкі кампраміс з гэтай сілай. Таму з 1960-х ідзе паступовая дэмакратызацыя грамадскага жыцця ЗША. Менавіта тады чорныя амерыканцы сталі роўнымі белым у плане роўных магчымасцяў на поспех. Бедным былі дадзены шанцы на адукацыю і развіццё. Армія стала прафесійнай. Права на мірны пратэст стала фактычным, а не тэарэтычным. Паказальным у гэтым плане стала рашэнне Вярхоўнага суда ЗША аб праве грамадзяніна спаліць амерыканскі сцяг у знак пратэсту (а яшчэ ў 1940-я гг навучэнцы школ маглі быць выключаны за адмову салютаваць сцягу ЗША па прычыне рэлігійных перакананняў).
Паступова «істэблішмент» саступаў новыя і новыя пазіцыі. Калі ў 1960-х былі прыняты законы супраць беднасці і расавай няроўнасці, у 1970-х – феміністкі дабіліся фактычнай роўнасці мужчын і жанчын ў плане кар'еры і бізнеса, індзейцы – права на павагу сваёй самабытнай культуры, а пацыфісты – вывядзення арміі ЗША з Паўднёвага В'етнама і стварэння кантрактнай арміі замест абавязковага прызыву, то ў 1980-х рэабілітацыі і кампенсацыі дабіліся ахвяры палітыкі інтэрніравання 1940-х – японцы, немцы і італьянцы. Таксама дазвол аднаполых шлюбаў у ЗША і абарона гомасэксуалістаў ад дыскрымінацыі – гэта адгалоскі той палітыкі паліткарэктнасці, якая нарадзілася ў 1960-х.

Зноскі
(1) Дж. Кенэдзі Ich bin ein Berliner // Гісторыя ЗША ў дакументах. Мн.,2014, с. 33-34
(2) Piracy on the Air//Awake! June 8, 1969, Vol. L, No 11, p. 9
(3) Тэкст Танкінскай рэзалюцыі можна прачытаць на сайце Avalon Project на англ.: http://avalon.law.yale.edu/20th_century/tonkin-g.asp
(4) Песня Russians (1985 г.) вядомага спявака Стынга была найбольш яскравай рэакцыяй у галіне масавай культуры на гэты няўдалы пераклад жартлівай пагрозы Хрушчова, дзе некалькі разоў гучала фраза «я спадзяюся рускія таксама любяць сваіх дзяцей».
(5) 22 лістапада 1963 г. ў Даласе прэзідэнт Кенэдзі быў забіты. Існуюць розныя версіі матываў гэтага забойства, але засяродзімся на галоўным: смерць Кенэдзі не змяніла істотна ўнутраную і знешнюю палітыку ЗША, а таксама іх эканамічны лад, культуру ці традыцыі, таму для гэтай кнігі змена прэзідэнтаў у 1963 г. вялікага значэння не мае і таямніцы смерці Кенэдзі, як і тэракта 11 верасня 2001 г. пакідаю па-за яе межамі.
(6) Civil Rights Act of 1964//finduslaw.com доступ: http://finduslaw.com/civil-rights-act-1964-cra-title-vii-equal-employment-opportunities-42-us-code-chapter-21 Transcript of Voting Rights Act (1965) //ourdocuments.dov доступ: http://www.ourdocuments.gov/doc.php?flash=true&doc=100&page=transcript
(7) М.Л. Кінг У мяне ёсць мара // Гісторыя ЗША ў дакументах: пераклады на беларускую. Мн.: 2014, сс. 35-37
(8) Preparing for Violence//Awake! May 8, 1968, Vol. XLIX, No 9, p.16
(9) Flood of Lawlessness//Awake! January 8, 1968, Vol. XLIX, No 1, p.6
(10) Youth Revolts Against “the Establishment”//Awake! January 22, 1969, Vol L, No 2, pp. 8-9
(11) What Do the Students Want? //Awake! May 22, 1969, Vol. L, No 10, p.6

Как дать отпор троллям

Многим памятен старый советский анекдот: "Если думаешь, говоришь, пишешь и подписываешься -- не удивляйся". Он применим и к тем, кто создает какой-либо информационный продукт, и к тем, кто высказывается на форумах. Если вы, дорогие читатели, столкнулись с троллями -- особами, занимающимися травлей пользователей информационных пространств -- не удивляйтесь. Любое, даже самое невинное действие в информационном поле может вызвать чью-то вполне неадекватную реакцию.

Сразу оговорюсь: мой блог научный, и я не буду здесь давать советы как "посмачнее" обозвать своего обидчика или как переспорить политического оппонента. Этот пост -- часть исследования методов изучения истории как науки о том как все было, но собственно про историю тут будет мало.

Зачем они это делают

Как однажды высказался известный сатирик М. Задорнов, в Интернете люди позволяют себе высказывать вещи, за которые на улице можно получить по лицу. Так и есть. Многие жестокие и оскорбительные высказывания на форумах продиктованы как раз именно относительной безнаказанностью говорящего. Даже самый жесткий бан мягче самого маленького штрафа или условного срока заключения. К тому же бан всегда можно обойти зарегистрировав в системе с другую учетную запись, возможно с другого компьютера. Некоторое время доводилось наблюдать как несколько человек регулярно бодались с другими, включая меня, на сайте портала www.istpravda.ru/bel. Их аккаунты блокировали, но они входили с новых учетных записей и продолжали бодать авторов и нескольких завсегдатаев сайта. Один из них уже давно не пишет. Видимо повзрослел.

Этот пример показывает, что многие тролли -- не более чем мелкие хулиганы. Порой они весьма не уверены в себе и для них унижать других -- своего рода моральная компенсация. Это как вздорные женщины (и мужчины), которых регулярно травят на работе, в семье и которым облегчение приносит пойти на рынок поругаться с продавцами, т.к. последние чаще всего не могут дать отпор клиенту. Таких можно только пожалеть.

Есть тролли профессиональные. Это своего рода школа работы в медийном пространстве. Возможность выучиться на рекламщика или журналиста (что почти одно и тоже в нынешних реалиях). Тем, кто пишет блоги, как я или пишет комментарии на форумах, тоже надо что-то кушать или купить новый телефон и т.д. И тогда появляется возможность сражаться на "светлой стороне" за умеренное вознаграждение. Это может быть политика, экономика, бизнес, спорт, медицина, образование. Везде найдутся люди, готовые заплатить за определенную информацию. Например, периодически требуются писатели и поэты, которые напишут на заказ рекламу компании или рассказ на специализированный форум и тогда либо на писателей-поэтов выходят нужные дяди, либо те сами на это набиваются (помните, как в одной из экранизаций "12 стульев" поэт приходил в редакцию медицинского журнала с балладой о мигрени?). А тролль это уменьшенная копия писателя. Это рядовой информационной войны. Пехотинец с винтовкой. А информационная война ведется между самыми разными группами людей. Это не обязательно что-то масштабное, как конфликт между Россией и Украиной, а может быть банальная конкуренция кого-то с кем-то, где бюджет позволяет привлекать платных троллей.

Предвосхищая чей-то возможный вопрос добавлю: я пишу в качестве своего рода хобби. Работа у меня другая. Пока предложения написать что-то за деньги не совпадали с моим видением мировой гармонии. А сознательной травлей я не занимаюсь, стараюсь сохранять уважение к собеседнику, даже если он меня раздражает.

Наконец, есть идейные тролли. В виртуальной жизни, как и в реальной, хватает людей, которые не готовы аргументированно спорить с оппонентом и выражают свое несогласие как умеют. Кто-то из них может даже думать, что борется со злом в виртуальном пространстве. Так например в информационной войне между Россией и Украиной, между белорусскими консерваторами и либералами (т.е. сторонниками и власти и части оппозиции) многие ругаются за идею. Для них это вроде игры в стрелялки. Но идеи могут затрагивать и другие сферы жизни. Троллить могут человека, высказывающего "не те" взгляды на медицину, религию, кулинарию.

Отношение к жертве со стороны тролля может тоже быть разным. Кто-то думает, что объект травли воспринимает происходящее как спорт. Справедливости ради, часто так и бывает. Когда троллинг идет на уровне профессионалов или идейных, зачастую о чувствах пострадавших не думают вообще. По ту сторону экрана их не видно. Кстати, когда идейные тролли из мира виртуальной войны попадают в мир войны настоящей, некоторых из них в буквальном смысле рвет после первых сражений (сужу по выложенным в Сеть рассказам участников конфликта на Донбассе). Это потому, что видеть реальные страдания своих и чужих гораздо сложней, чем увидеть грустный смайлик на экране компьютера. А еще в ситуациях, когда идет борьба за идею, тролль может всерьез думать, что исправляет неправильные взгляды оппонента: жестко, но справедливо.

Даем отпор, не переходя на личности

Хотелось повториться, что к троллям не отношу тех, кто уважительно и аргументированно пытаются оспорить чьи-то взгляды. Даже если при этом прибегают ко лжи или иному виду передергивания фактов. Спор с вежливыми людьми помогает проверить прочность своих аргументов, а иногда и понять что сам неправ, хотя бы частично.

Чтобы сберечь время и нервы зачастую стоит вообще не обращать внимания на хулиганские выпады троллей. В определенных случаях когда они просто "засоряют эфир", их лучше блокировать. Но бывают ситуации, когда завязывается полемика, в которой вас подвергают травле и вы решаете не уходить. Есть несколько приемов ведения беседы, которые могут помочь.

Один такой момент в том, чтобы дать понять что попытки вас оскорбить и унизить на вас не работают. Лучше всего прямо об этом сказать. Или не реагировать на колкости. Иногда стоит показать троллю, что его попытки унижать собеседника выдают его неспособность доказать свою правоту и неумение спорить.

Другой очень удобный способ -- задавать продуманные вопросы, которые вынуждают тролля самому вам доказывать свою правоту. Для этого нужно сначала понять что движет вашим оппонентом: желание позабавиться, религиозные или политические убеждения, "профессиональный долг" или что-то другое. Это может быть заметно в выборе слов или по тому, что пишет человек в других местах, например, на своей ленте в соцсети. Когда вы оправдываетесь перед троллем, у него есть возможность придираться к вам дальше. Когда он должен подбирать аргументы, ему приходится менять тактику. Тогда он либо перестает троллить и ведет цивилизованную беседу, либо оставляет вас в покое.

Наконец, можно проверить насколько тролль знает те вещи, которые оспаривает. Можно спросить какие книги по этому вопросу он прочитал (см. Удар ниже пояса). Как правило, после этого троллю становится неуютно с вами спорить. Но при одном условии: вы сами прочитали хотя бы несколько книг по этой теме (ведь этот же вопрос можно получить в ответ).

При этом не стоит делать вот чего:

• Переходить на личности, отвечать на оскорбление оскорблением.
• Отвечать на любые выпады, когда ваши чувства глубоко задеты.
• Пытаться опровергнуть любое суждение, с которым не согласны, придираться к словам.

Если тролль чувствует, что вы не делаете вышеупомянутых вещей, он может почувствовать ваше моральное превосходство над его тактикой. Конечно, он может продолжать сыпать оскорбления или огульно вас обвинять, но это будет уже попытка сохранить лицо.

Еще одна причина почему не надо троллить тролля -- мир тесен, и с людьми следует сохранять хорошие отношения насколько возможно. Не стоит ради красного словца бодать человека, помощь которого может потребоваться в другой ситуации (не как тролля, разумеется).

Наконец, важно помнить еще один момент. Если вас регулярно поливают грязью, значит вы делаете что-то значимое. Поэтому показную ненависть иногда стоит воспринимать как скрытый комплимент.

Змітрок Бядуля пра перамогу над смерцю.

У 1958 г. пабачыла свет "Сярэбраная табакерка" беларускага пісьменніка Змітрака Бядулі. Сюжэт цікавы: заяц Дзіда-дзед хітрыкамі заманіў смерць у сваю табакерку і доўгі час там яе трымаў. У выніку людзі і жывёлы сталі неўміручымі і з імі адбываюцца розныя прыгоды. Прапаную чытачам блога азнаёміцца з некаторымі ўрыўкамі твору.

Дзіда-дзед нёс дахаты табакерку з палонніцай. За пазухай, на голых грудзях халоднае серабро табакеркі пякло яго агнём. Ён прыціскаў рукой маленькую скрыначку, за якую любы кароль аддаў бы ўсё сваё каралеўства. За гэту скрыначку народы гатовы былі насіць на руках Дзіда-дзеда, як героя, як вызваліцеля усяго свету ад тысячагадовай бойні. Ён, Дзіда-дзед, іццявіў нясмелую мару ўсяго жывога на зямлі: за паланіў адвечную грабежніцу жыцця, выцер слёзы з усіх вачэй, знішчыў страх небыцця.
Адчуванне Дзіда-дзеда было дзіўнае. Думкі ў галане пераскоквалі адна праз адну, як вырай птушак, які спяшаецца ў вечнае лета. Яму здавалася, што ўсё гэта не ява, не сапраўднасць, а сон, казка. Пакуль што ён усё будзе трымаць у вялікім сакрэце. Нават сваім родным, вечна напалоханым зайчыкам не раскажа.
Дзіда-дзед аглядаўся навокал — на возера, на лес, на неба, на паплавы і ўзрадаваўся: «Мне ж цяпер не трэба баяцца нікога і нічога». Раптам пачуў здалёк грукат фурманкі і крык чалавека на каня: «Но-о-о! Но-о-о!» Дзіда-дзед па старой прывычцы трывожна навастрыў вушы, але тут жа схамянуўся і зарагатаў на ўвесь голас:
— Го-го-го-о-о! — і закрычаў чалавеку, які не чуў яго: — Ці ведаеш ты, чалавеча, якім ты стаў шчаслівым? Калі едзеш з хворым дзіцем да доктара — вярніся дахаты! Доктар ужо нікому не патрэбны.Няма Смерці! Чуеш? Няма Смерці! Няма!
Ён глядзіць на сонца, на птушак у небе, I ў яго галаве не тоўпіцца вялікая на ўвесь свет радасць... «Заўсёды, заўсёды буду на ўсё гэта глядзець... На месцы ранейшых магільнікаў цяпер зацвіце яблыня». Ён пачаў падскокваць, танцаваць, кружыцца, як уюн. Свет стаў цесны ад радасці. Ён заспяваў:
I піць будзем,
I гуляць будзем.
У табакерцы Смерць —
Вечна жыць будзем!
Раптам ён спыніў песню і пачаў узірацца ў бярэзнік. Вочы яго напоўніліся роспаччу і расчараваннем. Ён акамянеў. Вось што Дзіда-дзед, вечная памяць яму, угледзеў.
Па сцежцы з усіх сіл імчыцца воўк — малады, аграмадны, магутны. Яго ногі пругкія, і лёгкія на скаку. Ён знекуль цягне авечку... Ці ж так? Не! Не! Не! Дзіда-дзед пачаў супакойвацца. Беласнежная авэчка ляжыць на воўчай спіне, гайдаецца, як на пярыне, і зусім не баіцца. Вочы яе лагодныя. Яна не бляе, а пазірае з цікавасцю на белагрудыя бярозкі колеру яе шэрсці.
Вочы ў ваўка, спачатку злыя, з драпежніцкім жоў тым бляскам, пакрысе робяцца добрымі, спакойнымі, бадай-што такімі, як у авечкі. Нібы нутро звера пачынае астываць ад таго страшнага пекла і смагі ў крыві, якое паліла яго самога, яго бацькоў і дзядоў. Воўк змяншае свой гон, пакуль зусім не спыняецца. Крыху прыхіляе пярэднія ногі, і з яго спіны павольна, нібы з карэты, злазіць авечка.
I авечка і воўк пачынаюць з цікавасцю абнюхваць адно аднаго. У іх выгляд брата і сястры, якія дагэтуль шмат год не бачыліся. Яны ліжуцца, кладуць галовы адно аднаму на карак з нязведанай дагэтуль пяшчо тай. У ваўка пачынаюць нараджацца новыя, незнаёмыя яму самому гукі: ён буркуе, як голуб.
Доўга паглядаюць яны адно на аднаго, пакуль авечка пачынае мірна шчыпаць траву. Воўк доўга нюхае траву, ліжа языком, дзівіцца нечаму ледзь не з чалавечым выразам у вачах і постаці, круціць галавой і кідаецца з наскокам на траву, як на падатлівае горла авечкі. Пару разоў ён выплюнуў траву, прысеў на заднія лапы і давай ірваць траву пярэднімі лапамі і зубамі — і глытаць камкамі, нібы мяса. Пакруціў галавой, шпарка ўскочыў і схапіў авечку за гарляк.
Авечка ўслужліва падставіла ваўку горла, ніба хацела сказаць: «Калі табе прыемна, рэж мяне...» Воўк з агідай адскочыў ад авечкі, прыпаў бокам да бярозы і завыў. Выццё павольна перайшло ў сабачы радасны візгат.
Воўк высока падскочыў, нібы хтосьці мацнейшы за яго падкінуў яго ўгору, і пачаў кружыцца на адным месцы ў радасным вар'яцтве. Сам ён захапіўся сваім танцам і пачаў падбрыкваць. Пры гэтым хвост скручваўся ў абаранак і зноў раскручваўся.
Воўк гулліва падсунуўся да авечкі і давай ілбом бадаць яе ў бок. Авечка строга патупала нагой, грэбліва на яго зірнула і накіравалася назад у вёску. Воўк, апусціўшы галаву, як вінаваты, ціха патрусіў за ёю.
Дзіда-дзед з захапленнем назіраў за ваўком і авечкай. Што гэта? Міра зямлі? Ці ж так? Што ж... без ветру і дуб не шуміць. Калі Зміцер хіцер, дык і Матрона не варона. Паспрабую і я!
Доўга не думаючы, Дзіда-дзед скокнуў ваўку на спіну. Воўк задрыжаў, спудзіўся, павярнуў галаву і лізнуў Дзіда-дзеда ў калена. Дзіда-дзед дастаў з кішэні доўгу вяровачку, накінуў на галаву ваўка, як аб роць, і пакіраваў ваўка ў бярэзнік. Вазіў я цябе сваімі касцьмі, павязі ж ты мяне хоць на спіне! Ты ж, Мікіт М, не хвор...
Воўк паслухмяна павярнуўся і патрусіў дробным крокам.
Першы раз у жыцці Дзіда-дзед, каб яму лёгка ікалася на тым свеце, зрабіўся казаком — на ваўку конна паехаў. Стукнуў ён пару разоў пяткамі, нібы шпорамі, ваўка ў бакі — і воўк памчаўся па лясной сцяжынцы. Дзіда-дзед радаваўся ды толькі вусамі вадзіў направа і налева.
Тым часам вядомая на ўсю аколіцу пляткарка і звадыятка сарока-белабока мо ў дзесяты раз звоніць ва ўсе сарочыя званы і трубіць ва ўсе сарочыя трубы:
— Калі Смерць падышла да Зайца, ён вельмі спалохаўся. Гэта ж на ўсім свеце вядома баязлівасць зайцаў. Аб гэтым людзі ў сваіх кнігах друкуюць. Заяц глядзіць на Смерць, дрыжыць і не ведае, што рабіць. Я тады падскочыла, вырвала ў Зайца табакерку, адчыніла яе і кажу да Смерці: «Нюхай, матулька, нюхай, цётачка! Нюхай, золатца! Нюхай, ягадка! Нюхай, карміцелька наша, абараніцелька наша!» Яна, Смерць, прыгнула нос да табакеркі, а я, доўга не чакаючы, кульнула яе ў табакерку і хлоп табакерку на ўсе замочкі! Я, мае родныя, павесіла на табакерцы замок з пуд. «Не вылезеш, гадаўка, кажу. Сядзі і не свавольнічай, кажу. Тытунь, кажу, нюхай і паганыя лыткі свае чухай!» Каб у мяне крыллі адваліліся, калі не так! Каб мне раса вочы выела, калі не так! А Заяц зайцам — баязлівы і хітры — прыстаў да мяне смалой: «Аддай табакерку!» Яго ўласная, кажа, табакерка! I давай бэсціць мяне на чым свет стаіць. «Ты, кажа, такая, ты сякая, ты і гэткая!» Аж у мяне вушы вянулі ад яго брыдкіх слоў. Я зазлавалася ды тыцнула яму табакеркай у зубы. «Нюхай, кажу, калі твая табакерка!» Ён — табакерку за пазуху ды нават не падзякаваў... Наадварот — вылаяў: «Шышкі, кажа, глытай і смалой запівай».
***
Едзе сабе Дзіда-дзед на ваўку, слухае, як сарока меле языком і смяецца. Бяда яму, калі сарока выдумляе хлусню. На тое ж сарока! Ці ж разумнаму Дзіда-дзеду адгуквацца на яе брахню? У разумнага вочы і на патыліцы сядзяць. Ён ведае ўчарашні дзень, ён без акуляраў бачыць і заўтрашні.
Дзіда-дзед разумеў, што Сарока сарокай астанецца, хоць яна цяпер і неўміручая. Каб увекавечыць яе асабіста, ён і не стараўся б пасадзіць Смерць у табакерку. Эге!
А тым часам у лесе такая радасць, нібы ўсе толькі што выратаваліся ад страшнага пагрому, які цягнуўся з тых далёкіх часоў, як свет стаіць на сваіх уласных ножках.
Птушкі спявалі як ніколі. А якія птушкі? — ранейшыя лютыя між сабой ворагі. Каршуны і вераб'і, арлы, галубкі, сокалы, вароны, крумкачы, дразды, дзятлы, буслы, плісачкі, сініцы, зяблікі, удоды, зязюлі, качкі, селезні і многія-многія іншыя розных парод і плямён.
Навокал іх кружацца мухі, пчолы, авадні, осы, матылькі, жукі і жучкі. Арол пасадзіў сабе на магутную спіну статак кволых гусянят ды вандруе, лунае з імі над лесам асцярожненька, каб яны не зваліліся ўніз. I не бяда, калі зваляцца, бо не заб'юцца.
Муха вучыцца ў павука ткаць. Ці ж яна хоча стаць ткачыхай?
Смерць запалонена. Усе жывыя істоты цяпер не ўміручыя. Як жа ім не радавацца ды не гуляць?
На лісіцы — рыжай і пушыстай — сядзіць курыца і весела кудахча. А пад лісіцай грэецца кучка кураня так. Лісіца круць і верць хвастом ва ўсе бакі і пяшчот на матчынымі вачыма паглядае на куранятак. На галаве гэтай самай лісіцы стаіць певень і спявае на ўвесь лес:
Кукарэку, табакерка! Смерць сядзіць у табакерцы! Кукарэку, няма Смерці! Радасць, радасць на ўсім свеце! Кукарэку! Кукарэку!
Дзіўнае стада ідзе лясной дарогай: мядзведзі, ваўкі, барсукі, зайцы, расамахі, авечкі, каровы, быкі, свінні, коні, казулі, ласі, дзікія кабаны ды многія-многія іншыя — усіх не перакажаш — язык намазоліш.
Галасы і гукі ўсіх гэтых жывёл і звяроў — на першы слых разнастайныя, а паводле свайго аднолькава га радаснага пачуцця вельмі падобныя адны да адных. Вдаецца, што гэта на розных інструментах граюць адзін і той самы радасны марш.
Якія ў іх цудоўныя вочы! Нібы хтосьці дзіўнай хустачкай выцер ім усім вочы — не стала драпежніцкага бляску ў адных і выразу страху ў другіх. Якія постаці! Усе яны выражаюць лагоду, дабрату, радасць і любоў, уважлівасць і далікатнасць.
За гэтым дзівосным стадам з хварасцінай у руках павольна ступае маленькая, босенькая, сінявокая, белавалосая дзяўчынка-пастушка. У яе статку была адна кароўка, дзве авечкі і пара рабенькіх парасят. Пастушка нават не паспела агледзецца, як вырасла яе стада.
Ногі ў бедненькай пастушкі закарэлыя ад гразі і патрэсканыя да крыві. Рукі яе ў сіняках і твар у сіня ках. Мабыць, старшыя вечна крыўдзілі яе, бязлітасна білі. Яе адзенне — мяшок, цвёрды, як луб. Затое вочы ў  малой пастушкі ззяюць радасцю неўміручасці... Яна сама не ведае, што водсвет неба ў яе вачах ніколі-ніко лі не пагасне. Яна сама не ведае, што ніколі-ніколі жыццё не вылеціць з яе сэрца.
Пастушка дзівіцца на сваё небывалае стада і смяецца дзіцячым галаском.
...
Сарока, лятаючы тады па свеце, спынілася ля адной кватэры. Акно было адчынена, і Сарока ўсё бачыла. На ложку ляжала маладая дзяўчына. Яна канала.
3 кватэры выйшаў паважны сівабароды доктар у за латых акулярах. За ім ішоў заплаканы чалавек сярэд піх год — бацька паміраючай. Са страшэннай усмешкай на пакутлівым твары і шапатлівым змораным голасам ён запытаўся:
— Скажыце, паважаны прафесар, гэта канец? Доктар бездапаможна паціскаў плячыма. Бацька паміраючай настойваў нібыта абыякавым голасам:
— Няўжо няма паратунку? Скажыце праўду! Доктар выціраў хустачкай акуляры, глядзеў на пакутлівага чалавека падслепаватымі вачыма, і ў яго го ласе чутна была сарамлівасць.
— Медыцына пакуль што ў гэтым бездапаможна, як малое дзіця. Сухоты — гэта страшны біч чалавецтва...
Калі пакутлівы чалавек палажыў доктару ў кішэнь грошы, той зрабіў грэблівую міну, нібы не хоча браць, хутка надзеў акуляры і прывычным вокам паспеў заўважыць, колькі грошай той паклаў у яго кішэнь.
Яны развіталіся. У пакутлівага чалавека ногі раптам зрабіліся цяжкія, цяжкія. Ён ледзь рухаўся назад. Хрусцеў касцяшкамі пальцаў і сіпата гмыкаў. Быццам нешта глытаў, ды не мог праглынуць. У яго дрыжала левая рука, брыво, губы, але ён не заплакаў. Вочы ў яго былі сухія і патухшыя.
3 пакоя паміраючай выйшаў ксёндз. Пакутлівы чалавек і яму сунуў у руку грошы. Духоўнік з такой жа мінай, як раней доктар, прыняў грошы і сказаў прывычным голасам нябеснага настаўніка:
— Мужайцеся, дарагі, маліцеся богу, дзякуйце яму за цяжкія іспыты. Каго бог любіць — таго ён і чубіць,— кажа просты народ. I гэта праўда. Ваша любімая доч ідзе ў вечнае жыццё, дзе душа яе зноў злучыцца са сваім тварцом.
Духоўнік перахрысціў чалавека і пайшоў.
— Пракляцце... пракляцце... пракляцце...— шаптаў пакутлівы чалавек. Магчыма, што ён сам не ведаў, каго ён праклінае. У гэту хвіліну твар яго быў шэры, а ў вачах успыхвалі злыя аганькі.
У пакоі паміраючай мігацелі аганькі васковых свечак. Пры стале сядзеў чорны малады манах і гугнява чытаў псалтыр. Паміраючая адвярнулася тварам да сцяны. Яна была бадай без руху. Яе русыя валасы былі рассыпаны па белай падушцы.З акна свяціла сонца. Валасы паміраючай іскрыліся на сонцы і як бы гарэлі. Гэта было страшна, бо рука паміраючай ужо была сіняя і бадай што мёртвая.
Чалавек засланіў акно фіранкай. Аганькі свечак паярчэлі. Раптам рука дзяўчыны пачала налівацца ру жовай фарбай. Пальцы пачалі рухацца так, нібы гралі на невідочным музычным інструменце. Паміраючая працяжна ўздыхнула.
Бацька ў гэты час стаяў у кутку тварам да сцяны, і яго плечы ўздрыгвалі. Ён плакаў без слёз і без голасу.
У адзін і той самы час манах і бацька паміраючай зірнулі са страхам і дзівам на канаючую дзяўчыну. Яна сядзела на ложку і папраўляла валасы.
— Што гэта? — запытаўся бацька ў вялікім страху, у небывалым здзіўленні.
— Цу-цу-цуд божы! — усклікнуў спалохана манах.— Будзем маліцца... А можа, душа ўжо вылецела з яе цела, а туды перасяліўся нячысцік і фокусы вытварае?..
А за акном Сарока крычала ахрыплым голасам:
— Не цуд божы, не нячысцік, а цуд табакеркі, табакеркі, табакеркі...
— Ха-ха-ха! Хі-хі-хі!
Гэта здаровым смехам смяялася дзяўчына. Ні манах, ні бацька яе не паспелі заўважыць, як яна ў адну хвіліну напоўнілася жыццём і сонцам. Яна ўся паружавела. Вочы заблішчалі дзіўным ззяннем здароўя і наладосці.
Яна ўскочыла з ложка спрытная, як маладая каза, ашчаперыла рукамі бацькаву шыю, заскакала і закрычала:
— Мы жывём! Мы жывём! Я не памру! Ты не памрэш! Ніхто, ніхто болын не памрэ!
Яна заспявала. Бацька схапіў яе, вялікую, на рукі і спяваў разам з ёю. А з яго вачэй сыпаліся на яе валасы і слёзы радасці.
Манах глядзеў на іх здзіўлена. Дзяўчына расцвіла. Ад яе хваробы і знаку не было. Манах не зводзіў з яе вачэй. На момант яго вочы зрабіліся маслянымі і вільготнымі. Позіркі яго былі прыкуты да яе ружовых лакцей. Ён спалохана крыкнуў:
— Бязбожніцтва! Бязбожніцтва! Маліцеся... за мае грахі і за грахі ўсяго свету!
Раптам ён змяніў тон:
— Заплаціце мне за псалмы. Гэта мае псалмы яе ўваскрасілі... А можа, сапраўды дапамагла нейкая табакерка... Хто яго ведае... Я адчуваю, што цяпер сам буду вечна жыць, як архангелы і серафімы. Мне патрэбна цяпер на вечнае жыццё шмат грошай... шмат шмат...
Бацька і дачка пачалі сыпаць на манаха асігнацыі і залатыя манеты. Манах падставіў крысочорнага адзення. Грошы на яго сыпаліся, як сонечны дождж. Ён налаўчыўся на ляту злавіць ротам залаты дукат і некалькі штук папяровых грошай, як вучоны пёс, што ловіць цукар.
Бацька і дачка глядзелі на манаха і рагаталі. А ён — голасам, падобным да сабачага брэху,— прасіў:
— Яшчэ! Яшчэ! Яшчэ!
— Забрэшаш, дам яшчэ,— пажартавала дзяўчына. Святы манах пачаў брахаць:
— Гаў! Гаў! Гаў! Гыр! Гыр! Гыр!
...
— У простым жыцці кожны край мае свой звычай, затое войны бадай усюды аднолькавыя. Войска выступае супроць войска. Ваююць! За што? За каго? За сваіх багатых начальнікаў...
Грымяць гарматы. Свішчуць кулі. Валяцца людзі, коні. Смурод, дым, агонь, крыкі, стогны. Вырэзваюць адны адных і паляць адны ў адных гарады, топяць адны ў адных караблі. Яшчэ хваляцца гэтым. I кожную вайну каралі называюць апошняй. Эге! Дык вось — вялікае поле бітвы. Зямля дрыжыць. Войскі топчуць трупы сваіх і чужых, топчуць параненых сваіх і чужых.
На адным і другім баку поля бітвы начальнікі каралеўскіх войскаў глядзяць у вялізныя карты і моршчаць ілбы. Яны спрачаюцца між сабою аб тым, як спрытней знішчыць зямельку чужых салдат... Эге! Дык вось — стаяць і сядзяць начальнікі і мяркуюць аб перамогах, а за іх спіною стаіць Смерць, і радуецца, і кепікі строіць.
I раптам, калі Дзіда-дзед паклікаў Смерць на візіт у табакерку, на полі бітвы стала ціха-ціха. Ад такой цішыні начальства ўстрапянулася ад страху. Не паспела начальства выскачыць са сваіх заховаў, як пачуліся Крыкі радасці. Войска абодвух бакоў пакідала зброю і давай абнімацца, цалавацца і крычаць:
— Няхай начальства між сабой ваюе, а мы будзем жыць... жыць... жыць! Няма Смерці! Няма... Няма... Няма...
Салдаты спяваюць песні. У параненых уміг залечпаюцца раны. Толькі трупы забітых без слоў сведчаць аб тых страшных мінутах, якія ўжо больш не вернуцца. Начальнікі спалохана крычаць:
— Біцеся!
Яны шукалі вяроўку на рагах лысай кароўкі. Вайсковыя духоўнікі страшаць салдат пеклам. Салдаты рагочуць:
— Го-го-го! Пагасла пекла! Смала кончылася! Начальнікі і духоўнікі пачынаюць страляць у сваіх cалдат. Нікога кулі не бяруць. Людзі неўміручыя. Тады начальнікі супраціўных лагераў мірацца між са бой, каб агульнымі сіламі знішчыць «бунтаўшчыкоў». Гэтыя начальнікі так прапітаны смуродным духам Смерці, ажно не адчуваюць, што іх чорная, драпежная каралева адпачывае ў Дзіда-дзедавай табакерцы. Гэтыя шчырыя парабкі Смерці будуць тысячы год жыць і з нецярплівасцю чакаць: а можа, Смерць выскачыць з табакеркі?..
***
Дзед змоўк.
Вочы ўнукаў былі чырвоныя. Была пара спаць. Аднак малыя зацікавіліся:
— Як гэта ваююць? — запытаўся ўнук.
— Растлумач, дзядок, больш проста! — прасіла ўнучка.
Дзед панюхаў з табакеркі і добра прачхаў, прачыс ціў свой нос, як флейціст сваю флейту. Крыху падумаўшы, ён весела выставіў наперад сваю руку і пачаў тлумачыць, як вядзецца вайна.
— Уявіце сабе, дзеткі, што вось гэта мая далонь не далонь, а вялікае поле бітвы. Пасярэдзіне далоні, дзс вось гэтыя дзве зморшчыны, праходзіць глыбокая рака. На правым беразе ракі стаіць адна армія, на левым беразе — другая армія. Пры кожнай арміі сваё начальства. Начальства кажа «плі!» — і бедныя салдацікі пстрыкаюць адны адных у лоб жалезнымі шышачкамі. Абліваюцца крывёй бедныя салдацікі, валяцца ў раку, і вада становіцца чырвонай ад крыві. А начальнікі ў залатых эпалетах радуюцца і сварацца між сабой.
— Мы вашых больш забілі! — кажуць адны.
— Не! — кажуць другія.— Гэта мы вашых больш знішчылі!
Ні адны, ні другія не хлусяць. Забітых шмат і на адным і на другім беразе ракі. Раптам унук усхапіўся.
— А я, дзядок, на тваім месцы зняў бы з рукі ўсіх салдат, усіх начальнікаў і сказаў бы: ідзіце дахаты!
— Не зусім так! — запярэчыла ўнучка.— Я на месцы дзеда зняла б з рукі салдат і сціснула ў кулак. Тады ўсе начальнікі патапіліся б у рэчцы і каюк вайне!
Дзед зарагатаў.
— Ах, мае разумнікі! — сказаў ён.— На такую справу патрэбна рука ад зямлі да неба. Можа, калі-небудзь вырасце такая аграмадная, магутная ручышча, а пакуль што пара спаць.
Крыніца: http://biadulia.ru  "Сярэбраная табакерка", c 10-19, 23-24

Гл. таксама:
Сучасныя беларускія казкі і вершы на аўдыя
Э. Хэмінгуэй. Чакаў цэлы дзень. Пераклад апавядання
"Як мы святкавалі Дзень Маці". Беларускі пераклад